«Թատրոնը քսանչորսժամյա պտտվող անիվ է, որի պտույտից չգիտես, թե ինչ դուրս կգա»

«Իրատեսի» հյուրն է Սոս Սարգսյանի անվան Համազգային թատրոնի ղեկավար, դերասան ՎԱՐԴԱՆ ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ:

«ԵՐԱԶԵԼԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳ»

-Վարդան, մի հրապարակային ելույթում ասացիր, որ արվեստի մեջ պետք է կոտրել կանոնները և կոտրել շատ հաճախ: Այս «շքեղությունը» կարող է իրեն թույլ տալ ազատ ստեղծագործող արվեստագետը, բայց ոչ վարչարար արվեստագետը, ըստ իս: Այնպես չէ՞:
-Նախ, ինքս ինձ չեմ ընկալում իբրև վարչարար: Այն համակարգը, որի մեջ ապրում ենք արվեստագետներս, իրականում երազելի համակարգ է: Եվրոպայում մեր տարիքի արվեստագետները երազում են ունենալ նման բան. ունենալ միջին կամ նվազագույն սուբսիդավորում պետության կողմից և դրան զուգահեռ՝ ստեղծագործական ազատություն: Մինչ օրս որևէ մեկը որևէ ատյանից չի եկել մեր թատրոն և չի արգելել մեզ անել ինչ-որ բան, չի պարտադրել ստեղծագործական սկզբունք, ձև կամ ոճ: Ես ինքս եմ մտածում, թե որ ասելիքն է նպատակահարմար մեր թատրոնի համար: Եթե մենք թատրոնում անմիջական գնահատական ենք տալիս պահի տակ կատարվող ինչ-որ երևույթի, բայց դրա խորքային զգացողությունը կամ մեկնաբանությունը չունենք, ավելի լավ է զերծ մնալ դրանից: Այնպես որ, մենք ազատ ենք և ունենք որոշակի սուբսիդիա, որով կարելի է գոյատևել: Բայց ավելի մեծ քայլ անելու ինստիտուտը մենք չունենք, ցավոք: Մեզ մոտ ամեն ինչ հենված է «ԽԾԲ» սկզբունքի վրա: Ինչքան հզոր խնամի-ծանոթ-բարեկամ ունես, ինչքան մոտ ես կանգնած ինչ-ինչ շերտերի, այնքան ավելի լավ կսնուցվես: Հակառակ դեպքում՝ գլխիդ ճարը տես: Որքան էլ մաքառում ենք, որևէ բան չի փոխվում: Մեզ մոտ չկան մշակութային գործիչներին օգնող այնպիսի շռայլ ֆոնդեր, ինչպիսիք կան Եվրոպայում, Ամերիկայում կամ Ռուսաստանում: Նույնիսկ մեր հայտնի, հարուստ մի քանի ընկերություններն են անհասկանալի սկզբունքով հովանավորում արվեստագետներին: Ես պարբերաբար ներկայացնում եմ նախագծեր՝ հովանավորություն ստանալու ակնկալիքով: Որևէ նախագիծ չի արժանանում հավանության. սա ես չեմ հասկանում: Ինչո՞ւ պիտի մերժվի մի նախագիծ, որը նպատակ ունի ամբողջ սահմանամերձ գոտու բնակավայրերով տարածելու թատերարվեստը: Եվ այն դեպքում, որ դու չես պահանջում միլիոններ, ընդամենը տրամաբանական հաշվարկով ակնկալում ես աջակցություն, որ թատերախումբը կարողանա հասնել սահմանամերձ գոտի, խաղալ ներկայացում, որպեսզի այդ տարածքի երեխաները չմեծանան՝ առանց տարրական պատկերացում ունենալու թատրոն երևույթի մասին: Այսպիսի նախագիծը մերժվում է, և հավանության է արժանանում որևէ «գլամուր» միջոցառում, որի գոյություն-չգոյությունից ժողովրդի կյանքում, էության մեջ որևէ բան չի փոխվի: Այս բաներն անժխտելի են, բայց համակարգային առումով մեզ վրա պարտադրանքներ չկան, ինչպես այլ երկրներում: Մի քանի տարի առաջ ես համատեղ նախագիծ իրականացրի ֆրանսիական «La transplanisfer» կազմակերպության հետ, որին մասնակցում էին Հայաստանը, Ֆրանսիան, Գերմանիան և Թուրքիան: Ֆրանսիայում ապրող թուրք դրամատուրգի պիես էր բեմադրվում, որն այլաբանորեն անդրադառնում էր 1915 թվին: Պիեսում չէին հստակեցվում հայի, թուրքի, ժամանակահատվածի հարցերը, բայց օգտագործվում էր «ցեղասպանություն» բառը, ակնարկվում էր անապատում աքսորի մասին, մտավորականների բարձր խավի կոտորածի մասին, ամեն բան ներկայացվում էր մի ընտանիքի պատմության շրջանակներում: Այս ներկայացումը պետք է խաղացվեր նախագծի մասնակից չորս երկրներում: Թուրքիան արգելեց խաղալ ներկայացումն իր տարածքում: Իսկ ես, լինելով թատրոնի ղեկավար, երբեք չեմ տեսել, որ մշակույթի նախարարությունից որևէ մեկը գա-նստի և վերահսկի իմ գործը, արգելի ինձ ինչ-որ բան անել: Եթե ինձ ընդունում են որպես թատրոնի ղեկավար, որպես Վարդան Մկրտչյան արվեստագետ, ուրեմն իմ հանդեպ պիտի ունենան վստահություն, պիտի հասկանան, որ ես որևէ ավելորդ բան չեմ անի: Բայց գալ ու թելադրել ինչ-ինչ պահանջներ, չի եղել: Հիմա ո՞ր երկրում են ավելի ազատ. հզոր երկիր Թուրքիայո՞ւմ, թե՞ փոքր Հայաստանում:
-Դե՜, ես ապահովաբար գիտակցում եմ, որ գոնե Թուրքիայի և Ադրբեջանի համեմատությամբ Հայաստանում ազատությունն ավելի շատ է:
-Իհարկե այդպես է: Մեր արվեստագետները երբեմն անտեղի անշնորհակալ լինելու պահվածք ունեն. սա ես ասում եմ՝ որպես թատրոնի ղեկավար, որպես ադմինիստրացիային առնչվող մարդ: Չի կարելի ամեն ինչում վատը տեսնել. լավ բաներ էլ կան: Պետք է դա տեսնել ու վեր հանել: Մեր ունեցած ազատությունն ինչ-որ տեղ խանգարում է մեզ: 1915-ի ոգեկոչման արարողությունների մեջ որտե՞ղ էինք մենք՝ հայ թատերարվեստի մշակներս: Ի՞նչ ստեղծեցինք մենք այդ ընթացքում: Կարող է, չէ՞, որևէ պետական պաշտոնյա, բարձր չինովնիկ այս հարցը տալ մեզ: Հիմա ես եմ այդ հարցը տալիս մեզ և պատասխանում. մենք չարեցինք ոչինչ, բայց բողոքելիս շատ ակտիվ ենք: Սրանք հարցեր են, որոնք ինքներս մեր մեջ պիտի վերլուծենք: Թե չէ պահանջում ենք, որ շատ փող տան մեզ: Ինչի՞ համար տան:

«ՑԱՆԿԱՑԱԾ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏ ԺԱՄԱՆԱԿ ԱՌ ԺԱՄԱՆԱԿ ՊԵՏՔ Է ՏՐՎԻ ԶՈՒՏ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ՊՐՈՑԵՍԻՆ, ԼՑՎԻ ԴՐԱՆՈՎ»

-Կինոյի աշխարհը կարծես թե փորձեց արձագանքել Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին: Այդպիսի մի արձագանք էր «Վարդապետի լռությունը» ֆիլմը, որում Էդգար Նովենցի դերը խաղալու առաջարկն ստացել ես Վիգեն Չալդրանյանից՝ իբրև հարսանեկան նվեր: Սա նվե՞ր էր, թե՞ ծանր խաչ՝ մեծ հաշվով:
-Իհարկե, այս հարցը շատ արծարծվեց: Ես չեմ վիճարկում: Եթե այդպես է պետք ասել, թող այդպես ասվի: Նվերը մի բան է, որին դու արժանանում ես դիմացինի կարծիքով, որը ստանում ես ու վայելում: Ստեղծագործական պրոցեսը, աշխատանքը մի իրավիճակ են, որում դու անվերջ տալիս ես: Իհարկե, նաև վերցնում ես: Բայց տառապում ես, ժամանակ ես դնում, կյանք ես դնում: Առանց չափազանցության՝ այս ֆիլմի վրա ես իմ կյանքից ներդրել եմ մեկուկես տարի, նվիրել եմ այդ ժամանակը ֆիլմին՝ սիրով, ցանկությամբ: Եվ «նվեր» բառը, չգիտեմ, այս դեպքում տեղի՞ն է, թե՞ոչ: Բայց եթե այս առնչությամբ պետք է, որ այն հնչի, թող հնչի, ինձ չի խանգարում: Անձամբ ես դա ընկալել եմ որպես ստեղծագործական առաջարկ, որն ընդունել եմ առանց նախապայմանների, առանց որևէ անհամաձայնության իմ արվեստագետ ընկերոջ՝ Վիգեն Չալդրանյանի հետ:
-Թեև ֆիլմում Կոմիտասի կերպարը մարմնավորել են երեք տարբեր անձինք՝ Արտո Խաչատուրյանը, Վաչե Շարաֆյանը, Գռասֆերը, այդուհանդերձ, Կոմիտասի էության կրողը քո կերպարն է:
-Այո՛: Հենց այդպես էլ կա: Էդգար Նովենց-Կոմիտասը երևի չորրորդ կամ հինգերորդ Կոմիտասն է ֆիլմում: Շատ կարևոր էր մտավորականի հավաքական կերպարի ստեղծումը, հարյուր տարի առաջվա և այսօրվա կապը ցույց տալը: Այսինքն՝ ասել, որ սա մի տեսակ է, որը չի փոխվում ժամանակի մեջ: Կերպար, որը ազնիվ է, տաղանդավոր է, խելոք է, ուժեղ է: Սա ուժեղ հերոսի տիպն է: Գուցե Կոմիտասի լռությունն էլ ուժի արտահայտության մի ձև էր: Գուցե՝ պայմանավորված անելանելիությամբ, բայց դա ուժեղ մարդու կողմից անելանելիությունից դուրս գալու համար գտնված ձև էր: Մարդը չպատռեց կոկորդը, ավելորդությունների մեջ չընկավ: Լռե՛ց: Եվ Էդգար Նովենցին հենց դա է հետաքրքրում:
-Դերասանական կարիերայում ունեցած տևական դադարից հետո դու վերադարձար Համլետի կերպարով, որին հաջորդեց Էդգար Նովենցը: Երկու ծավալուն կերպար. մեկը՝ թատրոնի բեմում, մյուսը՝ կինոյում: Սա շարունակակա՞ն վերադարձ է դեպի դերասանություն, թե՞ միջադադար՝ վարչական աշխատանքի՝ կաղապարներ ենթադրող գործառույթում:
-Կյանքը ցույց կտա: Ես ինձ չեմ պարտադրում ինչ-որ բան անել: Ինչ անում եմ, անում եմ սիրով, անում եմ, որովհետև չեմ կարող չանել: Սոս Սարգսյանն ասում էր. «Հավեսով պիտի անել»: Համլետն իմ մեջ բավական երկար էր եփվել: Սա այն կերպարն է, որը երազում է խաղալ յուրաքանչյուր դերասան: Իմ ատենախոսության մեջ մի ամբողջ հատված նվիրված է Համլետի կերպարին: Ավելի քան տասը հազար գիրք է նվիրված «Համլետի» մեկնաբանությանը. Շեքսպիրի մյուս բոլոր գործերի մեկնաբանությունները՝ միասին վերցրած, այդքան շատ չեն: Համլետն անսահման մի տարածություն է, որը, Վահրամ Փափազյանի բնորոշմամբ, որևէ դերասանի կատարմամբ ամբողջական տեսնելն անհնար է: Այս դեպքում միայն հասկանալու ճանապարհը շատ քիչ էր. զգացմունքի և բանականության միախառնումն էր, որ եփվում էր իմ մեջ: Ես տևական ժամանակ, այո՛, փակվել էի՝ իբրև դերասան: Եվ հույս էլ չունեի, որ կվերադառնամ: Բայց Վիգեն Չալդրանյանը տեսավ ինձ՝ որպես այդպիսին: Նա այս մասին խոսել էր Սոս Սարգսյանի հետ, և սա, դեֆակտո, Սոս Սարգսյանի վերջին ստեղծագործական առաջադրանքն էր: Շատ դժվար ճանապարհ անցանք: Մինչև փորձերն սկսելը ես մեկ տարի աշխատել եմ ինձ վրա: Հետո սկսել ենք տևական ժամանակ փորձեր անել դերասանական խմբի հետ: Ինձ համար անտանելի է ամբողջ ժամանակ զբաղված լինել ինչ-որ կազմակերպչական, վարչական հարցերով, թատրոնի պրոբլեմներով: Իսկ ստեղծագործողը պետք է ազատ լինի այդ բաներից: Իմ վերադարձի շարունակական լինել-չլինելու հետ կապված ասեմ, որ ցանկացած արվեստագետ ժամանակ առ ժամանակ պետք է տրվի զուտ ստեղծագործական պրոցեսին, լցվի դրանով: Այս իմաստով և՛ Համլետը, և՛ Էդգար Նովենցը ծավալուն կերպարներ էին, որոնց վրա մեծ աշխատանք է կատարվել:

«ՇԱՏ ՇՈՒՏՈՎ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԸ ԿՈՒՆԵՆԱ ԻՐ ՏԱՆԻՔԸ»

-Որքան էլ ձգտես խուսափել ծեծված թեմաներից, ինչպիսին որակում ես Համազգային թատրոնի շենքի կառուցման հարցը, այնուամենայնիվ չեմ կարող չհարցնել. կա՞ն շոշափելի հույսեր այդ իմաստով:
-Այո՛: Եվ՝ շատ շուտով: Շատ շուտով Համազգայինը կունենա իր տանիքը: Կան հարցեր, որոնց պատասխանը ես չեմ կարող տալ: Բայց ես ունեմ զգացողություն, ինտուիցիա: Իմ մեկնաբանությունը գուցե մի քիչ իդեալիստական է, բայց ես այդպես եմ ապրում, այդպես եմ նայում ապագային: Համազգային թատրոնը նորանկախ Հայաստանի առաջին թատերական օջախն է (եթե չեմ սխալվում՝ նաև առաջին մշակութային օջախը), որն ունեցել է անդադար ստեղծագործական կենսագրություն, նրա գործունեությունը չի ընդմիջարկվել որևէ կերպ: Թատրոնն ունեցել է արժեքավոր նվաճումներ, կայացել է, ունի պոտենցիալ և արագ վերընթաց: Հետևաբար, ինչո՞ւ պիտի այս թատրոնը չունենա իր տանիքը: Որոշ մարդիկ, այդ թվում և՝ «թատերական գործիչներ», հարց են տալիս. «Իսկ կա՞ դրա կարիքը»: Իմ պատասխանն է՝ եթե չլիներ, թատրոնն այսօր դադարած կլիներ գոյություն ունենալուց: Եթե թատրոնն իր կենսագործունեության մեջ իրեն դրսևորում է չափազանց «ագրեսիվ»՝ բառիս դրական իմաստով, ուրեմն կա դրա կարիքը: Եթե սերունդներ են փոխվում, և թատերական համակարգն աշխատում է, ուրեմն կա դրա կարիքը: Նույն տրամաբանությամբ կարող եմ հակադարձել. «Իսկ կարիք կա՞ մեկ այլ թատրոն պահելու Հայաստանում»: Եվ այդ հարցը կարելի է տալ յուրաքանչյուր թատրոնի առնչությամբ: Մեր թատրոնի ներկայացումները միշտ ունեն հանդիսատես: Մեր գործը, մեր խումբը, որը բաղկացած է տաղանդավոր մարդկանցից, պիտի ունենան իրենց տանիքը, որի տակ պիտի ապրեն տան նման: Թատրոնն այդպիսի երևույթ է: Սա անհատ կատարողի, անհատ ստեղծագործողի արվեստ չէ, որ կարելի է ընդհանուր տանիքի բացակայության պայմաններում կայացնել: Թատրոնը քսանչորսժամյա պտտվող անիվ է, որի պտույտից չգիտես, թե ինչ դուրս կգա: Ես չեմ ասում, թե մեր արած բոլոր գործերն արժեքավոր են և միանշանակ հաջողված: Բայց անհաջողություններն ու թերություններն էլ են ստեղծագործական պրոցեսի մաս կազմում: ՈՒրիշ բան, եթե դու կանգ ես առել, չես պտտվում: Այս դեպքում կարելի է մեղադրել թատրոնի կոլեկտիվին: Բայց չի գտնվի որևէ մեկը, որ ասի, թե Համազգայինի անիվը չի պտտվում, թե այդ թատրոնում ոչինչ չի արվում: Եվ այս դեպքում թող չասեն, թե կա՞ թատրոնին շենք տրամադրելու կարիքը: Այո՛, կա՛:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ